Dünya siyaseti tek kutupluluktan, çok kutupluluğa mı evriliyor?

Siyaset Bilimci Umur Tugay Yücel, çok kutupluluk kavramını ve bu kavramın günümüz siyasetindeki yerini AA Tahlil için kaleme aldı.

***

21. yüzyılda milletlerarası sistemde Batı-Doğu, Global Kuzey-Küresel Güney ve Batılı dünya ile Batı dışı dünya tarafından kabul gören çok kutupluluk kavramı eksik bir tariftir. Ekonomik bağımlılığın artması, toplumsal medyanın gücü, baskın pragmatik siyasetler, etnik ve dini kimliklerin yükselişi ideolojik kökenli kutupluluk mitini sorgulatmaktadır. Bu noktada, bizlere Soğuk Savaş’tan miras kalan çok kutupluluk kavramının bugünün dünyasını anlamada ve açıklamada ne kadar tatmin edici olduğunu düşünmek gereklidir.

Doğu-Batı ayrımı da günümüzün sıkıntılı tarifleri ortasındadır. Batı dediğimizde tek din, tek merkez, tek medeniyet ve neredeyse tek coğrafya diyebileceğimiz bir yapı varken Doğu dediğimizde çok dinli, çok merkezli, çok medeniyetli, çok coğrafyalı bir yapıdan bahsederiz. İslam medeniyeti, Çin medeniyeti, Hint medeniyeti, Afrika medeniyeti, Latin medeniyeti yalnızca Doğu kavramıyla açıklanamayacak kadar büyük, derin ve köklüdür.

İdeolojik bloklar büsbütün çökse de ideolojiler varlığını sürdürmektedir. Lakin ideolojilerin ne kadar tesirli olduğu da tartışmalıdır. Neredeyse tüm devletler bugün lokal ve pragmatik siyasetlere yönelmektedir zira küremiz şu anda daha karmaşık daha bağımlı daha modüllü bir yapıdadır. Gelecekte güçlü jeopolitik blokları şekillendirecek faktörler; ekonomik, teknolojik güvenlik, demografik, kültürel ve medeniyetseldir. Bu faktörler milletlerarası sistemde yeni ittifaklar, rekabetler ve güç istikrarları oluşturabilir.

-Çok kutupluluk kavramı günümüz dünyasını karşılamakta yetersiz kalıyor

Dünyamız bugün bloklar, koalisyonlar, ideolojiler ya da kutuplar ortasında bölünmüş bir yapıda değildir. Yani bloklar ortası bir münasebetler ağı yoktur. Hatta bu durumun tam aykırısı olarak ülkelerin birbirine bağımlılığı artmıştır. Ayrıyeten, bugün keskin çizgilerle ayrılan kutup diyebileceğimiz ve birçok ülkenin etrafında kümelendiği bir ülkenin olup olmadığını sorgulamak gerekiyor. Günümüzde, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) bile onlarca ülke tarafından takip edilen, müttefiklerine kelamını dinleten ve her şeyi tek başına yapabilecek bir güç değil. Bu sebeple, Soğuk Savaş’tan kalma bu çok kutupluluk kavramı bugünü anlamada ve açıklamada tatsız ve tuzsuzdur. Zira global sistem artık yalnızca güç merkezlerinden ibaret değil; farklı medeniyetlerin, kültürlerin, dinlerin ve paha sistemlerinin yükseldiği bir devirdeyiz. Ayrıyeten, 21. yüzyılda güç merkezinin ekseni kaydığı üzere medeniyet ekseni de kaymaktadır. Bu medeniyetler; siyasi sistemleri, kalkınma modelleri, kültürel kökleri, askeri büyüklükleri, kalabalık nüfusları, teknolojik gelişmişlikleriyle Batı’ya alternatif özgül bir yüke sahiptir.

Büyük güçlerin rekabeti yanında büyük medeniyetlerin rekabetiyle birlikte yeni bir basamağa geçildi. Bu sebeple, global sistemi yalnızca güç dağılımıyla açıklayan çok kutupluluk yetersiz bir tariftir. Memleketler arası sistem çok merkezli, çok medeniyetli, çok boyutlu, çok katmanlı ve çok taraflı bir durumdadır. ABD liderliğindeki Batı medeniyeti artık global sistemdeki tek güç merkezi ve tek medeniyet olma özelliğini yitirdi. 21. yüzyılda Çin’in yükselişi global tablonun en büyük modülü olmakla birlikte Türkiye’nin, Hindistan’ın, Rusya’nın, Brezilya’nın, Güney Afrika’nın ve daha birçok ülkenin yükselişi bu tabloyu tamamlamaktadır.

-İdeolojik temelli bölünmeler rafa kalktı

Zamanın ruhu artık ideolojik temelli bölünmelerin ötesinde. O denli eskisi üzere güçlü jeopolitik bloklar da kelam konusu değil zira bu blokları birleştiren ideolojik kamplaşmalar artık yok. Güvenlik konusu ideolojik hizalanmalara değil ulusal menfaat odaklı pragmatik hizalanmalara yol açıyor. Vietnam, Çin’e karşı askeri alanda ABD ile iş birliği yaparken Ukrayna probleminde Rusya’nın yanında yer alabiliyor. Amerikan ekonomik, istihbarat ve güvenlik sistemine entegre olan Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) Rusya’ya yaptırım uygulamıyor. BAE, Batılı yaptırımları aşmada Rusya’ya yardım ederken Suudiler ise OPEC’te Ruslarla ortak hareket ediyor. Türkiye üzere NATO üyesi ve Avrupa Birliği (AB) gayesi olan bir bölgesel muhteşem güç bile Rusya’ya yaptırım uygulamazken BRICS ve Şangay İşbirliği Örgütü’ne (ŞİÖ) üyelik gayesini ortaya koyabiliyor. Endonezya, Çin’e karşı ABD ile askeri iş birliği yaparken Çin ve Rusya ile askeri tatbikatlar yapabiliyor. Elhasıl, bugün herkesin herkesle işbirliği yaptığı ve herkesin herkesle rekabet içinde olduğu bir devirdeyiz. Atlantik ve Avrupa ortasındaki ayrışmanın yanında Batı dışı dünyanın BRICS, ŞİÖ, Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) üzere değişik formlarının yükselişi bize her bahiste alternatiflerin arttığını ortaya koymaktadır. Günümüzde hiçbir ülke takip edilen ve birleştirici bir baskın güç pozisyonunda değil.

-ABD yahut Çin global aktör olabilir mi?

Küremiz artık ABD ile Çin ortasına sıkışmayacak kadar büyüktür. ABD’nin güvenlikleştirme söylemi birçok bloklaşmaya yol açabilir lakin ABD’nin şu anda bu türlü bir pozisyon olup olmadığını tahlil etmek gerekiyor. Şu anda Avrupa ile ayrışan, NATO’dan çıkabiliriz söylemi geliştiren, Rusya ile işbirliği arayan, Kanada’yı işgal etmek isteyen, Meksika’yı tehdit eden, Panama’yı ilhak peşinde olan ve Grönland’ı satın almak için uğraşan bir Amerikan gücü var.

Rusya’yı tehdit görmeyen bir ABD, Avrupa’da bir hizalanma başaramaz. Dahası şu anda karşımızda gümrük vergileriyle ekonomik olarak en yakın müttefiklerine, uzak coğrafyalardaki ortaklarına ve komşularına saldırmaya çalışan ABD vardır. ABD’nin demokratik kıymetler cephanesi, Rusya-Ukrayna Savaşı’na, İsrail’in Gazze soykırımına ve monarşilere dayanağıyla birlikte tükendi. Joe Biden devrinden beri devam eden demokratik kıymetler ve liberal nizam üzere temalar üzerinden ABD merkezli bir hizalanma oluşturma eforlarına karşın bu gerçekleşmemiştir. Askeri olarak Amerikan çizgisi 3’lü yahut 4’lü güvenlik yapılanmalarına dönüşmüştür. Bunun uzun vadeli nasıl bir sonuç vereceği meçhuldür. Bu durumda, Amerika bir güvenlik ya da ideolojik hizalanma çerçevesi oluşturmaktan epey uzaktır.

Peki Çin, ABD’nin başaramadığı güvenlikleştirme telaffuzuyla hizalanmayı başarabilir miydi? Maalesef ki bu güç sorunun yanıtı da meçhuldür. Global sistemde Çin bir alternatif olarak ABD’nin karşısında duruyor. Lakin Çin merkezli dünyanın yanında Rus merkezli, Hint merkezli ve Latin merkezli dünyaların varlığı ve baskınlığı da hissediliyor. Bu bağlamda, ABD merkezli Batı medeniyeti temelli liberal milletlerarası sisteme karşı yalnızca Çin merkezli bir tertip inşası ihtilaflıdır.

Bugün tek kutupluluk geri canlanmamak üzere öldü, iki kutupluluk yalnızca bir hayal, çok kutupluluk ise tüm heyecanına karşın anlamsızdır. Bu yüzden global sistemi çok kutupluluğun ötesinde tek merkezli-tek medeniyetli demokratik olmayan liberal nizamdan; çok merkezli-çok medeniyetli demokratik sisteme geçiş olarak tanım etmek gerekiyor. Zira Batı merkezli ve Batı medeniyeti temelli memleketler arası sistemde kutuplar ortası değil medeniyetler ortası bir dönüşüm yaşanıyor.

[Umur Tugay Yücel, Siyaset Bilimcidir. Amerikan Gücünün Gerilemesi ve Yükselen Güçler (Çin-Rusya-Hindistan-Brezilya) kitabının müellifidir. Çalışma alanları BRICS, Global Siyaset ve Türk Dış Siyasetidir.]

Makalelerdeki fikirler müellifine aittir ve Anadolu Ajansının editoryal siyasetini yansıtmayabilir.